Хамар даваан дээрх Ялалт хөшөө алсаас бараатай. Халхын голын ялалтын 45 жилийн ойгоор 1984 онд Эрдэнэтийн 150 тонн аранжин зэсээр босгосон гэдэг. Гол баганын нүүрэн талд зэрэгцэн зогссон Монгол, Зөвлөлт цэрэг, нөгөө талд нь Монгол үндэсний хувцастай эмэгтэйн дүрийг урлажээ. 

Хоёр далбаа бүхий ханан дээр морин болон явган цэрэг, танкчид, нисгэгчид, байлдааны зэвсэг техникийг товойлгон дүрсэлж тухайн үеийн тулалдааны уур амьсгалыг илэрхийлсэн байна. 50 гаруй метр өндөр Ялалт хөшөө энэ жилээс шөнө гэрэлтдэг болж өнгө засжээ. Бид ХАБЭА-н хэлтсийн сайжруулалтын инженер Л.Батгэрэлийн оюутан цагийн найз, Сүмбэрийн отрядын захирагчийн заллагаар тэнд хоноглов. 1934 оны намраас 1939 оны хавар хүртэл Монгол улсын зүүн хилийг 60 удаа өдөөн хатгаж, зэвсэгт мөргөлдөөн, тулгаралт болж өргөжсөөр дайн эхэлсэн. Энэ бүхэнд Сүмбэрийн отряд галын шугамд гол ачаа үүрсэн. Түүгээр ч зогсохгүй 1945 оны чөлөөлөх дайн, 1947, 1948 оны баруун хилийн тулгаралтад оролцсон, эгнээнээсээ таван баатар төрүүлсэн домогт анги юм. Дорнодын Халхголоос Ховдын Байтаг Богд хүртэл 3000 км морин марш хийсэн түүхт ангийнхан ялалтын баяртаа бэлдээд гял цал. Цэргийн гавьяаны улаан тугийн одонт энэ анги Халхын голын ялалтын 80 жилийн ойн баярын өдөр Сүхбаатарын одон хүртсэн.     

Маргааш нь бид зөвхөн Халхын голын дайны түүхээр дагнасан “Ялалт” музей үзлээ. Музейн захирал Л.Мягмарсүрэн гэж насаараа Халхын голын дайны судалгаа хийсэн энх цагийн энгүй зүтгэлтэн байна. Түүний ярих нь яг л кино шиг. Бөмбөрцгийн хуурай газрыг Итали, Герман, Япон гурав хувааж эзлэх гэж дэлхийн хоёрдугаар дайн өдөөсөн. Үүний оршил нь Халхын голын дайн байсан юм. Япончууд 1928 онд өнөөдрийн Өмнөд, хойд Солонгосыг байлдан эзлээд, түүндээ ханалгүй зүүн хойд Хятадыг өөрийн болгоод, 1938 онд өмнөд Хятадыг, дараа нь Монгол, Сибирийг тэр чигээр нь колончлох зорилготой байж. Халхын голын дайн Баянцагааны нуруунаас Эрс уул хүртэл 70 км-ийн өргөн фронтоор, өнөөдрийн Хятад-Монголын хилээс 22 км-ийн гүнд,  128 хоног үргэлжилсэн. Орос, монгол аавын хөвгүүд хувцсаа тайлалгүй, дутуу нойр, дундуур идэштэй дөрвөн сар байлдаж байж өнөөдрийн тусгаар тогтнол, эрх чөлөөг баталгаажуулсан. Тухайн үед Токиод Германы Элчин сайдын яаманд ажиллаж байсан тагнуулч Зоргейг Монголчууд үеийн үед дурсах учиртай. Итали, Герман, Япон гурав цэргийн эвсэл холбоотон учраас Японы цэргийн тактикийг Германчуудаас олж авах нь илүү хялбар байж. Олон сар мэдээ илгээгээгүй Зоргейг Немцыд урвасан гэсэн ойлголттой байтал 8-р сарын 10-нд “8, 24, их давшилт” гэсэн үг явуулжээ. Өөрөөр хэлбэл наймдугаар сарын 24-нд Япончууд их давшилт хийнэ гэдэг маш чухал мэдээ дамжуулсан хүн. Ингээд Жуков, Чойбалсан хоёр “24”-нөөс өмнө “20”-нд сөрж довтлох тушаал өгсөн. Агаарт улаан пуужин хөөрөхтэй зэрэгцэн 150-иад дайрагч онгоц ниссэн. Түүний халхавчинд хүнд бөмбөгдөгч онгоцууд дайрч, 660 их буу зэрэг гал нээсэн гэдэг. Япончууд үүрээ эвдүүлсэн шоргоолж шиг бужигнаж байхад фронтын баруун, зүүн жигүүрээр зургаа, наймдугаар морьт хороо давшилтад орж, тэдний дайрна гэж төлөвлөсөн 24-ний өдөр Монголын хил дотор бүслээд авч. Ингэж л Халхын голын дайн төгсгөл болсон түүхтэй. Цэргийн гавьяаны одонт ганц сум Халхгол байхаас аргагүй. Тэр нутагт байгаа бүхэн дайны эсрэг тэмцсэн. Өнөөдөр Халхголчууд шумууландаа хөшөө босгох тухай ярьцгааж байгаа нь инээдэм биш. Ялалт байгуулахад шумуул их үүрэг гүйцэтгэсэн гэж судлаачид үздэг. Орой болоход Япончууд шумуул үргээхээр цагаан бээлийтэй гараа гозолзуулан байршлаа мэдэгддэг байж. Мөн Япон цэргүүд шумуултай байлдаад олигтой тулалдахгүй байхаар нь дарга нар нь тэдний гарыг их буутай нь хүлж орхидог байж. Шумууланд хазуулсан цэргүүд шархны халуунаар өвдөж тулалдах чадвараа алддаг байсан байна. Тэр намар Халхын гол эргээ хальтал үерлэсэн гэдэг. Хэдийгээр далайн цэргүүд боловч хүчтэй давшилтад түрэгдэн 12 мянган япон Халхын голд үйж үхсэн баримт бий. Тэр үед гол улаан өнгөөр урссан гэх. Бидний өнөөдрийн сайн сайхан амьдралын төлөө Зөвлөлтийн 27000 цэрэг Халхын голын хөрсөнд шингэж, Монголын 990 амь тэнгэрт хальсан. Япончууд манай 10 мянган хүнд хулганы хар хижиг өвчний вирус тарьж бактериологийн туршилт хийсэн. Үүнийг яр шарханд баригдан шаналж буй эгэл монгол иргэдийн музейд өлгөөтэй гэрэл зураг гэрчилнэ. Музейн захирал тайлбарынхаа төгсгөлд амин чухал нэгэн хүсэлт бидэнд тавьсан юм. Ялалт музейг тайлбартайгаар заавал үзээрэй гэж хүн бүр 10 хүнд хэлж түгээж өгөөч гэсэн. Ерөнхий боловсролын сургуулийн сурах бичигт Халхын голын дайны талаар нэг ч өгүүлбэр байхгүй өнөө цагийг шүүмжилсэн тэмцэл санагдсан.