Хүн төрөлхтөний оюун ухааны  гайхамшигт бүтээл нь амьдрал мөнхөд хөврөх шалтгаан  гэлтэй. Өнгөрсөнд  бүтээснээ  бахархал, дурсамжаар чимж, тэдгээрийг  одоо цагт үргэлжлүүлж, ирээдүй үеийнхэн залгамжлах ахуйд бидний амьдрал оршмой. Тэрхүү гурван цагийн хэлхээс дунд үл тасрах урсгалын утга учир нь хүн өөрөө аж.       “Эзгүй цагаан талд ийм том үйлдвэр, иж бүрэн хот бүх дэд бүтцийн хамт ердөө тавхан жилийн дотор баригдана гэдэгт итгэхийн аргагүй байлаа. Гэсэн ч бид бүтээн байгуулж чадсан юм даа” гэж Эрдэнэтийн түүхийг баринтагласан эрхэм геологич нэгэнтээ бахархан ярьсан юм. Тэртээ 1964 оны есдүгээр сарын дунд үе. Тухайн үеийн Геологи уул уурхайн яамны орлогч сайд Ч.Хурц тэргүүтэй мэргэжлийн багийнхан Эрдэнэтийн овоог зорив. Тэнд Чехословак болон Монголын хайгуулчид судалгаа хийж, Монголын талын багийг хожим Төрийн шагнал хүртсэн геологич Л.Мягмар ахалж байлаа. Ч.Хурц сайд өглөө нь эртлэн босч, уул өөд баруун хойд зүгийг чиглэн  3-4  орчим километр хэртэй газар алхаж үзэхэд зэсийн эрдэс тасралтгүй үргэлжилсээр. Чамгүй хол газар алхаад байхад дуусахгүй, ямар том орд вэ гэж дотроо гайхширч байснаа тэрээр дурссан нь бий. 1965 оны эхээр Эрдэнэтийн орд газарт анхны өрөмдлөгө хийж, 3,5 км урт, 1,5 км өргөнтэй ажиглалт, геофизикийн ажил эхэлжээ. Ингэснээр Эрдэнэтийн овоо  зэсийн маш том орд газар болох нь үнэлэгдэж, Монгол, Чехословак, Оросын хайгуулчдын хамтарсан баг анхны шанг нь татсан билээ. Ази тивийн цээжинд орших Монгол орны хоймор талаас олдсон эрдэнэсийн агуу том ордыг түшиглэн Монгол-Оросын хамтарсан үйлдвэр барих шийдвэрийг тэр үеийн БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн дарга, МАХН-ын Төв хорооны 1-р нарийн бичгийн дарга Ю.Цэдэнбал гаргаж, ЗХУКН-ын /хуучин нэрээр/ Төв хорооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга Л.И.Брежневтэй хамтын ажиллагааны хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан түүхтэй. Эдүгээгийн Эрдэнэт хэмээх их айлын хувь заяаг үзэглэсэн энэхүү түүхэн хэлэлцээр Монгол орны урагшлан дэвших замд ямар их хувь нэмэр авчирсныг, төрийн тэргүүн хүний ухаалаг, холыг харж чадсан мэргэн шийдвэр улс орныхоо ирээдүйд хэрхэн нөлөөлснийг дөчин жилийн бахархам замнал тодоос тод гэрчилнэ. Тиймээс хорьдугаар зууны Монголчуудын манлай бүтээн байгуулалтаар нэрлэгдэх Эрдэнэтийг,  үр хойч бидэндээ үлдээж өгсөн тэр гайхамшигт хүмүүс, ахмадуудаа мартах учиргүйг зориуд энд тэмдэглэе. Өнөөдрийн Эрдэнэтийг өчигдөргүйгээр төсөөлөхийн аргагүй тул түүхийн хуудаснаас ийн өгүүлэв.       Анир чимээгүй тал хээр нутаг өнгө өнгийн гэрэл, илгээлтийн эзэн залуусын уухайн түрлэг, их бүтээн байгуулалтын нүргээнээр сэрж, шинэ Эрдэнэтийн түүх ингэж эхэлжээ.  1978 оны 12 дугаар сарын 14-ний өдөр  Эрдэнэт үйлдвэр нэг жилд 4 сая тонн зэсийн хүдэр боловсруулах хүчин чадалтайгаар ашиглалтад оров.  Тэр үеэс хойш үйлдвэрлэлийн хүчин чадал жилээс жилд тасралтгүй нэмэгдэж, өнөөдөр жилд 32 сая тонн хүдэр боловсруулах хүчин чадлыг эзэмших болсон юм. Энэхүү  үе шаттай хийгдсэн техник технологийн шинэчлэл, өргөтгөлийн ажлын ард тус үйлдвэрийн үе үеийн уурхайчид, өндөр ур чадвартай инженерүүд, чадварлаг удирдагчид байсныг тодотгое. Эрдэнэт үйлдвэрийн баялаг бүтээгчдийн ээлжит том бүтээн байгуулалтын нэг нь 2015 онд ашиглалтад хүлээн авсан Баяжуулах фабрикийн Өөрөө нунтаглах хэсгийн өргөтгөл байлаа. Үйлдвэрлэлийнхээ үндсэн үйл ажиллагааг зогсоолгүйгээр, үйлдвэрийн хамт олон,  мэргэжилтэн, инженер техникийн ажилтнууд хүчээ нэгтгэн, хүдэр боловсруулалтын хэмжээг 6 сая тонноор нэмэгдүүлэх  уг өргөтгөлийн ажлыг гүйцэтгэж чадсан нь амжилтын хуудсанд тодоор бичигдсэн юм. Цаг хугацааны хувьд отголж буй ч, цар хүрээгээрээ  улсын хэмжээнд эрэмбэлэгдэх бүтээн байгуулалтаа 2018 оны эхээр өлгийдөв. Зууны манлай үйлдвэрийнхэн өөрийн Дулааны цахилгаан станцад  48 МВт-ын хүчин чадалтай  дөрвөн турбингенератор суурилуулан өргөтгөлөө. Ингэснээр Монгол орны төвийн болон баруун бүсийн хамгийн том цахилгаан эрчим хүчний хэрэглэгч хэмээдэг Эрдэнэт үйлдвэр үйлдвэрлэгчийн эгнээнд шилжиж, гал голомтоо нэмэн бадраасан юм. Техник технологийн өндөр үзүүлэлттэй байх, ашигтай ажиллах, хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлэх нь Эрдэнэт үйлдвэрийн хөгжлийн тулгуур зорилт болсоор ирсэн.  Энэхүү зорилтоо өндөр үзүүлэлттэйгээр давуулан биелүүлж, “хамгийн дээд” гэсэн тодотголууд ар араасаа хөвөрсөөр байна.  Жилээс жилд уурхайн  гүн доошилж, хүдэр дэх зэсийн агуулга буурч байгаа ч өнгөрсөн онд Эрдэнэтийн уурхайчид металл авалтыг хамгийн өндөр түвшин буюу 89,3 хувьд  хүргэж чадлаа. Түүнчлэн 320,9 тэрбум төгрөгийн цэвэр ашиг олж, улсын болон орон нутгийн төсөвт 640 тэрбум төгрөгийг төвлөрүүлжээ. Ийнхүү Эрдэнэт  үйлдвэр ашиглалтад орсон цагаас өнөөг хүртэлх хугацаанд  металл авалтыг хамгийн өндөр хэмжээнд хүргэж, хамгийн их цэвэр ашигтай ажиллаж, хамгийн өндөр татварыг улсын төсөвт бүрдүүлсэн зэрэг түүхэн дээд амжилтуудаар “Зууны манлай уурхай” гэдгээ ахин дахин баталгаажуулсаар буй нь бахтай.[sgmb id="1"]       “Иргэн төвтэй  нийгэм”-ийг байгуулах нь тухайн улс орны хөгжлийн гол түлхүүр гэж үздэг.  Иргэнээ дээдэлж, хүндэтгэдэг байж гэмээнэ иргэд нь сэтгэл хангалуун, өндөр бүтээмжтэй ажиллаж хөдөлмөрлөдөг аж. Энэ зарчим Эрдэнэт үйлдвэрт үйлчилдэг. Ажиллагсдаа компанийн үнэт капитал хэмээн дээдэлж, хүнээ хамгаалж, хөгжүүлэх хүчтэй бодлогыг тус үйлдвэр хэрэгжүүлсээр ирсэн. Нийт зардлынхаа 5-8 хувийг  ажиллагсдынхаа нийгмийн хөгжилд зориулж, цогц шийдэж байгаа нь тэд  “Иргэн төвтэй нийгэм”-ийн  тогтолцоо руу  нэг алхмаар түрүүлж явааг  харуулж байна. Улс орны хөгжил дэвшилд оруулж буй хувь нэмрээр нь компани, үйлдвэрийн газруудын нийгмийн хариуцлагаа хэрхэн биелүүлж байгааг хэмждэг. Нийгмийн хариуцлагын хамгийн  үр дүнтэй, жишиг загварыг Эрдэнэт үйлдвэр түүхэн замналынхаа явцад бүтээжээ. Үүний шилдэг жишээ нь 100 хувийн хөрөнгө оруулалтаар оношилгоо, эмчилгээний Медипас төв эмнэлгийг  барьж, Орхон аймагт  хүлээлгэн өгсөн явдал юм. Монголчууд дэлхийн жишигт нийцсэн орчин үеийн дэвшилтэт технологи бүхий  эмнэлэгт үйлчлүүлэхээр холын орныг бус Эрдэнэтийг зорих боллоо. Эрдэнэтийн уурхайн үр өгөөж,  үйлдвэр хот хоёрыг ижилсүүлэн хөгжүүлсээр байна. Хос морьтой хүн хол явна гэдэг энэ буюу.       Аливаа хөгжил бүхэн ирээдүйгээ тодорхойлж байдаг. Тэр зүй тогтол нь  өдрөөс өдөрт өргөжин тэлж буй Эрдэнэтийг хөгжлийн шинэ эрин өөд хөтөлнө. Эрдэнэт үйлдвэрийн маргаашийн дүр төрх хөгжлийн үндсэн чиглэлд тод томруун тусгагдаж, ойрын таван жилд хэрэгжих төслүүд хэдийнэ тодорхой болжээ. Ирэх он жилүүдэд Ил уурхайд мөчлөгт урсгал конвейрийн технологиор тээвэрлэлт хийж, Засвар механикийн заводад Эрдэнэтийн нэрийн хуудастай авто машин үйлдвэрлэх их гарааны эхлэл тавигдана. Баяжуулах фабрикт өргөтгөл, шинэчлэл хийгдэж, зэсийн баяжмал хайлуулан эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх төсөл хөдөлж эхэлнэ. Эдгээрийг хөдөлгөгч хүчин зүйл нь хүний оюун ухаан юм. Тиймээс ажлын өндөр мэдлэг, туршлагатай ажилтнуудын оюуны чадвар, өөрөөр хэлбэл оюуны өмчийг эргэлтэнд оруулж үйлдвэрээ хөгжүүлнэ.       Энэ бүхэн зууны манлай үйлдвэрийн ирээдүйн зураг. Зогсолтгүй үргэлжлэх уурхайн чимээ. Зогсошгүй их үйл хэрэг, хүсэл тэмүүлэл. Олон нийттэй харилцах албаны сэтгүүлч М.БАЛЖИННЯМ