Өнөөдөр  арванхоёр    дугаар   сарын 22.Жил бүрийн  энэ өдөр Ес эхэлдэг.Бидний багад дунд сургуулийн унших бичигт “Нэг ес болоход нэрмэл  архи  хөлдөнө, хоёр  ес  эхлэхэд  харз архи хөлдөнө..... найман ес эхлэхэд нальшал болно. Есөн ес эхлэхэд ердийн дулаан болно” хэмээсэн байдаг нь одоо ч санаанаас гардаггүй.Монголчууд эрт үеэс од эрхсийн хөдөлгөөн, цаг тооны нарийн мэдлэгтэй, мэдээлэлтэй байсан ард  түмэн.Өвлийн  саруудын  хамгийн  хүйтэн  үеийг “Есэхлэх” хэмээн  нэрийднэ.Есөн  ес  нийлээд 81 хоног  буюу  энэ  хугацааг  басхүү  балчир  гурав, идэр  гурав, өтөл  гурав  хэмээн   нэрийдэх   нь ч бий.Энгийнээр   хэлвэл   арванхоёр  дугаар  сарын 22-нд   өвлийн  туйл нар буцах хоногоос эхлэн хүйтний эрч ес ес хоногоор чангардаг улмаар мөн хоногоор сулардагийг ийнхүү мэддэг байж . Өөрөөр хэлбэл монголчууд цаг агаарын төлөвөө ес хоногоор тоймлон    харж, судалдаг  байжээ.Ингээд   Есөн   есийг   нэрлэе.

Есөн ес

-Нэг есөд яах вэ?

-Нэрмэл архи хөлдөнө                               XII/22-XII/30

-Хоёр есөд яахвэ?

-Хорз архи хөлдөнө                                   XII/31—I/8

-Гурван есөд яах  вэ?

-Гунан  үхрийн  эвэр  хуга  хөлдөнө              I/9-I/17

-Дөрвөн  есөд яах вэ?

-Дөнөн  үхрийн эвэр хуга хөлдөнө              I/8-I/26

-Таван  есөд  яах  вэ?

-Тавьсан  будаа  хөлдөхгүй                              I/27-II/4

-Зургаанесөдяахвэ?

-Зурайсан   замгарна                                     II/5-II/13

-Долоон   есөд  яах  вэ?

-Довын  толгой  борлоно                                II/14- II/22

-Найман   есөд   яах  вэ?

-Нальшал   болно                                             II/23-III/2

-Есөн  есөд  яах  вэ?

-Ердийн   дулаан   болно.                                   III/-3-III/11

Есөн ес нь 81 хоног буюу 2 сар 21 хоног үргэлжилдэг ажээ.