Эрдэнэт үйлдвэрийн эхлэл Ил уурхайн үйл ажиллагааг сурвалжлахаар уулыг зорилоо. Өвлийн улиралд хөлдүүс үүсэх аюултай учраас технологийн замыг усалж болохгүй тул тоосжилт ихтэй байна. Зам овоолгын хэсгийнхэн маргаашнаас давс цацаж, халтиргаа үүсэх, тоос босохоос сэргийлэх ажил эхлүүлэхээр агуулахаас давс зөөн нөөцөлж байхтай таарлаа. Энэ жил үйлдвэр Ил уурхайн гадаад, дотоод цахилгаан хангамжийг сайжруулахад анхаарал хандуулсан. Гадаад цахилгаан хангамжийг 35 кВт-ын дэд станцаар өргөтгөхөөр гадны компани ажиллаж байна. Шинэ он гарахаас өмнө бүх шонгуудаа босгоод, төмөр утсаа татаад авна гэнэ. Дэд станцын тоног төхөөрөмжүүд хуваарийн дагуу ирэх хавар нийлүүлэгдвэл зуны эхэн сард хүлээлгэн өгөх төлөвлөгөөтэй. Харин дотоод цахилгаан хангамжийн өргөтгөл үүнээс үүдэлтэй хүлээгдэж буй учир хамт дуусах аж.

Эрдэнэтийн Овоо ордоо гүйцэд ашиглахын төлөө...

    Дараагийн том ажил Тэсрэх бодисын үйлдвэр барих. Тендер хоёр удаа зарлагдаад буцсан энэ бүтээн байгуулалтад хамтрах саналаа таван компани ирүүлжээ. Удахгүй ажлын хэсэг зөвлөмж шийдвэрээ гаргаж, гэрээ байгуулснаар жил дамнан яригдсан ажил биеллээ олно.

   Эрдэнэт үйлдвэрийн төдийгүй Монголын уул уурхайн хөгжилд томоохон түлхэц үзүүлэх, Ил уурхайд мөчлөгт урсгалт тээврийн технологи нэвтрүүлэх төслийн талаар Б.Отгондаваа даргаас сонирхлоо. Өнөөдөр Ил уурхайн гүн 150 м байна. Цаашид  уурхай гүнзгийрэхийн хэрээр хүдэр олборлолт, уулын цул тээвэрлэлтийн зардал жилээс жилд өснө. Энэ зардлыг бууруулах зорилгоор дэлхийн зэсийн болон алтны үндсэн ордын ил уурхайнуудад түгээмэл хэрэглэдэг, одоогийн техник технологийн түвшинд шалгарсан найдвартай арга болох авто-конвейерын хосолмол тээврийн систем нэвтрүүлэх шийдвэр хэдийнэ гарсан.  Үүнийг манай Ил уурхайд нэвтрүүлснээр авто тээврийн зай хоёр дахин, ажиллах автосамосвалын тоо 38-иас 18 хүртэл буурна. Мөн нэг тонн хүдэр олборлох өөрийн өртгийг дунджаар 20 хүртэл хувиар бууруулахаас гадна жилд 20 орчим сая ам.долларын ашиглалтын зардал хэмнэх боломж бүрдэх юм. Түлхүүр гардуулах нөхцөлтэй тендер зарлагдаж, 2021 онд ашиглалтад оруулахаар төлөвлөсөн түүхэн гэж хэлж болох бүтээн байгуулалтын Ажлын хэсгийг шинэчлэх тухай Төрийн өмчийн бодлого зохицуулалтын газарт яригджээ. Эхний ээлжинд 20 сая ам.долларын хөрөнгө оруулахаар төлөвлөсөн энэхүү ажлыг Төрийн өмчийн бодлого зохицуулалтын газар дэмжиж, 20 сая долларын нэмэлт санхүүжилт хийх зөвшөөрөл олгосон байна. Энэ хүрээнд ТЭЗҮ гаргах, барилга байгууламж барих бэлтгэл хангах ажлууд явагдах аж. Мөн нуруудан уусгах аргаар исэлдсэн хүдэр боловсруулах үйлдвэр барихаар Хятадын “Бэгрим” компанитай хэлэлцээр хийж, ажил ТЭЗҮ боловсруулах шатанд яваа талаар дуулгалаа.

   Ил уурхайн хамт олон ордоо гүйцэд ашиглахын тулд санаачилгатай ажиллаж байна. Өмнө нь хөрс хэмээн хаягддаг байсан захын бага агуулгатай хүдрээ ялгаж, тусад нь овоолго үүсгэж буйг үзлээ. Болгар улсад 0,30 хувийн агуулгатай ядуу хүдрээс металл авалтыг 93 хувь хүртэл авдаг үйлдвэр байдаг тухай цехийн дарга ярив. Манайхаас хоёр дахин бага агуулгатай хүдрээс металл ийм сайн ялгаж авч байхад бид яагаад чадахгүй гэж гэсэн эрмэлзлэлээр ирээдүйд байгуулж болох үйлдвэр рүүгээ чиглэсэн ажил ундрааж байгаа нь энэ.

Орон нутагт техникийн туслалцаа, дэмжлэг үзүүлсээр...

    Бид Зам, овоолгын хэсгийг зорилоо. Уулын замчид энэ жил техник шинэчлэлийн хүрээнд авто грейдер, жижиг оврын экскаватор, гинжит болон дугуйт бульдозероор хүч сэлбэжээ. Одоо 30-аад техниктэйгээр овоолго байгуулах, зам засах ажил гүйцэтгэж байна. Захиалсан сэлбэг материал хараахан ирээгүй ч өмнөх оны нөөцөө ашиглаад хэвийн ажиллаж байгаа гэлээ.  Дугуйт техникийн гараашийг сэргээн засварлаж буй бололтой, металл хийц сарайн харагдана. Энд гаднын байгууллага 50 хувийн гүйцэтгэлтэй ажиллаж байна. Шинэ оны өмнө гараашийг хүлээлгэн өгөх гэнэ. Тус хэсгийнхэн Эрдэнэт үйлдвэр, Орхон, Булган аймгийн хамтын ажиллагааны хүрээнд зэргэлдээ сумдын зам, даваа засах ажил гүйцэтгэдэг. Энэ жил гэхэд Булганы Орхон, Бугат, Могод сум руу явдаг зам, давааг хусч зассан байна. Түүгээр ч зогсохгүй цас их орж, орон нутгийн болон улсын чанартай зам хаагдахад  нийгмийн хариуцлагын үүднээс санаачилгатай ажилладаг. Хоёр жилийн өмнө Сэлэнгийн Баруунбүрэн хүртэл автогрейдерээр цас хуссан удаатай. “Эрдэнэт үйлдвэр” ТӨҮГ болсноос хойш зам, даваа засуулах хүсэлт бүр их ирэх болжээ. Зам овоолгын хэсгийн дарга Н.Мөнхбаяр сүүлд ирсэн, 1,2 кубын шанагатай жижиг оврын экскаватороо тусгайлан “гайхуулав”. Энэ техникийн шид нь шанагыг цохилттой алхаар сольж, олон үүрэг хослон гүйцэтгэдэг давуу талтай. Уурхайд суваг шуудуу ухах, элс хайрга ачихад шанага хэрэглэдэг бол өвлийн улиралд тэсэлгээгээр үүссэн хөлдүүс, овор ихтэй чулууг бутлахдаа цохилттой алх  ашигладаг байна. Өвөл тэсэлгээгээр хөлдүүс гарч, Баяжуулах үйлдвэрийн бутлуур бөглөрөх эрсдэл үүсдэг. Үүнээс сэргийлж тэсэлгээний дараа газар дээр нь бутлалт хийх үүднээс уг техникийг захиалсан нь үр дүнгээ өгч эхэлжээ. 

Хоёр асуудал байна

     Дараагийн “өртөө” Өрөмдлөгийн хэсэг. Эрдэнэт үйлдвэрт 27 дахь жилдээ хөдөлмөрөө зориулж буй өрмийн машинч Д.Батзоригт энэ өдөр ууланд ажиллаж байлаа. Туслах машинч нь холгүй яваа гэнэ.  Гадаа цаг агаар жихүүн, салхины эрч ширүүн байсан ч тэр ажирсан шинжгүй, тоос татуулан өрмөө эргүүлнэ. Тэргүүний уурхайчин маань “Зуны аагим халуун, өвлийн тэсгэм хүйтэн ялгалгүй уулын мухарт ажилладаг уурхайчид бид амь сэтгэл нэгтэй хүмүүс. Дараагийн ээлжиндээ техникээ бүрэн бүтэн хүлээлгэн өгөхийн төлөө хичээн ажилладаг. Эвдрэлд дөхсөн, нэг эрэг боолт унасан ч тэрийг бие биедээ хэлж эрсдэлээс сэргийлдэг. Сүүлийн үеийн өрөм мэдрэмж өндөртэй, нарийн тохиргоотой, ухаалаг болсон. Тэр хэрээр ажилчнаас мэдлэг, ур чадвар шаардаж байна” гэж ярив. Ил уурхай оны төгсгөлд өрмийн нэг машин авах аж. Ирсэн даруй нь 21 хоногийн хугацаанд угсраад ажилд гаргах төлөвлөгөөтэй. Сүүлийн үед Ил уурхайн өрөмдлөг дээр хоёр асуудал үүсэх болж. Эхнийх нь өрмийн штангаа засварлаж чадахгүйд хүрсэн явдал. Учир нь штанг нөхөн засварладаг суурин тоног төхөөрөмжүүд болох токарийн машин, гагнуурын аппарат хэт хуучирч ашиглах аргагүй  болжээ. Үүнээс болоод өрмийн штангны зарцуулалт нэмэгдэж, зардал өсч буй. Дараагийнх нь өрмийн чанаргүй хошууны асуудал. Нэг хошуугаар 2600 м өрөмдөх учиртай. Гэтэл сүүлийн үед ирж байгаа хошуугаар 1000 хүрэхгүй метр өрөмдөөд элэгдэх болж. Эхнийх нь чанартай, дараагийнх нь чанаргүй болж ирээд байгаа тул шууд үйлдвэрлэгчтэй гэрээ байгуулах, үнэ буулгах асуудлыг Хангамжийн хэлтэстэй ярьж байгаа гэнэ. Хувийн норм нь хэтэрлээ ч үнийн дүнгээрээ үйлдвэрт үр ашигтай байвал цаашид ашиглах боломжтой.

    Өрөмдлөг явагдаж буй газраас саахалтын зайтай тэсэлгээнийхэн ажиллаж харагдана. Улаан туг хатгаж заагласан тэсэлгээний талбайд сэтгүүлч байсан ч орох хориотой тул холоос ажиглалаа. Өрмийнхний бэлтгэсэн нүхийг тэсрэх бодисоор цэнэглэснээр тэсэлгээ явагддаг. Эднийх тэсрэх бодисын холин цэнэглэгч машин ондоо багтаж авах гэнэ.   

Гэртээ байх цаг нэмэгдсэнд баяртай байна

Энэ өдөр уурхайн мөргөцөгт есөн экскаватор ажиллаж байна. Тэд бүгд цахилгаанаар ажилладаг. Хамгийн сүүлд ажилд гарсан, шинэхэн ЭКГ-12 К холоос өнгөтэй, бараатай үзэгдэнэ. Ил уурхай хоёр экскаватор энэ жил авч ашиглалтад оруулсан. Ирэх онд дахин нэгийг авна.

Сонирхол хөдлөөд ЭКГ-12 К экскаваторын бүхээг өөд авирч гараад яг л айлд зочилж буй мэт “Сайн байцгаана уу?” гээд орж явчихлаа. Бүхээг нь дотроо зайтай, ардаа амрах өрөөтэй, халуун, хүйтнээр үлээдэг төхөөрөмжтэй, тун тохитой юм. Туслах нь “хоёр дахь гэр”-ээ шүүрдсэн шигээ дулаахан сайхан угтав. Экскаваторын машинч Г.Ганбаяр, түүний туслах С.Одонбаатар нартай уулзаж цөөн хором ярилцлаа. Г.Ганбаяр “Би Эрдэнэт үйлдвэртээ 13 жил ажиллаж байна. Долоон жил нь туслах хийсэн. Энэ миний хоёр дахь экскаватор. Өмнөхөө бодвол тав тухтай, хүчин чадал илүү болж ирсэн. Бүх үйлдэл нь компьютержсэн. Өглөөнөөс хойш 20-иод рейс ачаад байна. Ээлжийн 12 цагийн хуваарьт шилжсэн нь маш их таалагдаж байгаа. Гэртээ байх цаг хугацаа нэмэгдсэнд баяртай байна” гэв. С.Одонбаатар: “Би өмнө нь Баяжуулах үйлдвэрт гагнуурчин байсан. Үйлдвэрт 14 дэх жилдээ ажиллаж байна. Гагнуурын тавдугаар зэрэгтэй. Хос мэргэжилтэй болох зорилго тавиад ажиллаж байна. Шаардлагатай үед өрөм дээр хүртэл дуудагддаг. Туслах машинч экскаватороо цэвэрлэнэ, тосолгоо үйлчилгээ хийнэ, машинистынхаа гарыг амрааж зарим үед жолоо барина. Энэ кабин дотроо л хоёулаа бүхий л бодол санаагаа хуваалцаж, жаргал, зовлон ярьж амьдарна шүү дээ. Миний хамт олон цагийг ягштал баримталдаг нь бахархалтай санагддаг” гэж ярьсан юм.

Уулын “бурхад” маань үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөөний бүх үзүүлэлтийг  100,3-107 хувиар биелүүлж явна. Уурхайчид гэдэг эгэл боргил, цаанаа л нэг даацтай сайхан хүмүүс санагддаг. Уулаа шүтэж, хаана ч явсан уулаа санаж, ууландаа л жаргах уурхайчдын ажил урагштай байна.