“Компаниуд Эрдэнэт үйлдвэрт бараа бүтээгдэхүүн зарсныхаа төлөө ичдэг байсан. Учир нь тэднийг бүгд л “шахаачин” гэж хардаг байлаа. Сайн ажилласан мэргэжилтнүүд урамшуулал авснаа нуудаг байлаа. Энэ бол хаалттай байсантай шууд холбоотой. Гэхдээ энэ үйлдвэрт өөрийн бүтээгдэхүүнийг худалдсан аж ахуйн нэгжүүд, сайн ажиллаж урамшуулал авсан ажилтнууд өөрсдөөрөө бахархдаг болох тэр цаг үе ойрхон гэж бодож байна” хэмээн “Эрдэнэт үйлдвэр” ХХК-ийн Хууль эрх зүйн хэлтсийн дарга Б.Цэрэнбадам сэтгүүлч надтай нэгэнтэй уулзаж ярилцах үеэрээ хэлж байв.       Хэдхэн жилийн өмнө “Эрдэнэт үйлдвэр” үнэхээр хаалттай газар байлаа. Тэндээс жирийн иргэн бүү хэл хэвлэл мэдээллийн байгууллагын ажилтнууд хууль ёсны мэдээлэл авч чаддаггүй байв. Үүнтэй холбоотойгоор зөвхөн Эрдэнэт үйлдвэр гэдэг нэртэй хамт хэлэгддэг “шахааны бизнес” гэх үг Монгол хэлний үгсийн санд албан бусаар мэндэлсэн юм.       Энэ бол тус үйлдвэр байгаа байдлаа эргэн харах ёстой эргэлтийн цэг нь байлаа. Нөгөө талаараа нээлттэй байдал нь маш сайн хяналт гэдгийг бүх түвшиндээ ойлгож эхэлсэн болов уу. Түүнээс гадна Эрдэнэт үйлдвэр үнэхээр дэлхийн хэмжээний компани мөн л юм бол дэлхийн хэмжээний засаглалтай болох цаг үеийн шаардлага тулгарсан нь ч үнэн.       Сайн засаглал, нээлттэй байдал нь бүх талд ашигтай. Тодорхой үйл явцууд ил тод байснаар хяналт төлөвшинө, энэ хирээр шахаа хийх боломж хумигдана, үр ашиг нэмэгдэж, хэмнэлт бий болж үйлдвэрээс Монгол Улсад ирэх мөнгөн урсгал нэмэгдэнэ. Монголд ашигтай, Монголд ашигтай! Энэ бол маш энгийн логик. Тус үйлдвэрийн сүүлийн 40 жилийн хугацаанд эх орондоо үзүүлсэн үр нөлөө, байгуулсан гавъяаг дурдаад дуусашгүй. Дээрх хугацаанд Эрдэнэт үйлдвэр жилд дунджаар улсын төсөвт 531,8 тэрбум, орон нутгийн төсөвт 46,8 тэрбум төгрөгийг төвлөрүүлсээр ирж. Үүнээс гадна нийгмийн хариуцлага, хөрөнгө оруулалтыг тоочвол хэдэн мянган худас жагсаалт гарах байх. Гэхдээ цаг үе, чиг хандлага, олон нийтийн хүсэл зэргийг авч үзвэл засаглалыг сайжруулах хэрэгтэй нь чухам үнэн билээ.       2014 онд Нээлттэй нийгэм форумын санаачлагаар төрийн өмчийн оролцоотой уул уурхайн компанийн засаглалын түвшинг тодорхойлжээ. Судалгааны тайланд дурдсанаар, “Компанид сайн засаглалыг бий болгох нэг чухал нөхцөл нь компанийн үйл ажиллагааны талаарх мэдээллийг ил тод нээлттэй болгох явдал. Гэтэл судалгаанд хамрагдсан нийт компани энэхүү асуулгад бүгд доогуур үнэлгээ авсан. Тухайлбал “Эрдэнэт үйлдвэр” ХХК, Монголросцветмет ХХК-иуд “0” үнэлгээ авлаа” гэжээ.       “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийг нээлттэй, ил тод болгох санаачилга 2013 онд гүйцэтгэх удирдлагын багаас гарчээ. Тэд ил тод байх, ангид байх, тодорхой байх гэсэн бодлогын хүрээнд санхүү эдийн засаг, худалдан авалтын бодлого, хүний нөөцийн бодлогыг ил тод болгох оролдлогыг хийлээ. [sgmb id="1"]       Ингээд “төр эргэж”, 49 хувь худалдагдаж урьдны гүйцэтгэх удирдлагын эхлүүлсэн бодлого алдагдаж болохуйц нөхцөл байдалд очсон ч шинээр томилогдсон, бий болсон гүйцэтгэх удирдлагын баг зөв бодлогыг тууштай үргэлжлүүлсэн юм. Улс төр, нийгэм тэр чигээрээ “Эрдэнэт үйлдвэр” ХХК-ийн 49 хувь, Стандарт банкны асуудлаар мэтгэлцэж байхад уурхайчид баялгаа бүтээж, удирдлагууд нь менежментийн бодлогоо хэрэгжүүлж байсныг нь онцлох хэрэгтэй. Уг үндэслэлийг тус үйлдвэр ойрын 15 жилийн үйл ажиллагааныхаа үндсэн чиглэлийг бэлэн болгож үүний хүрээнд техник технологийн зургаан том төслийг хэрэгжүүлэх болсноо олон нийтэд зарласан ганцхан жишээгээр батлах боломжтой.       Эрдэнэт үйлдвэрт үндсэн дөрвөн төрлийн зардал бий. Үүнд, Геологийн, Их барилгын, Урсгал болон Худалдан авалтын зардал багтана. Эдгээрээс хамгийн эхэнд хэмнэж болох зардал нь худалдан авалтын зардал гэж үзэж болно. Ингэхийн тулд чанарын болоод, үнийн дүнгийн босго давсан бараа худалдаж авах хэрэгтэй. Үүнийг ч гүйцэтгэх удирдлагын баг соргого мэдэрчээ. Энэ талаар Хууль, эрх зүйн газрын дарга Б.Цэрэнбадам ярихдаа “Эрдэнэт үйлдвэр” ХХК-г нээлттэй, ил тод болгох ажил нь “Шилэн дансны тухай” хуулийг хэрэгжүүлэх, хүний нөөц, худалдан авах ажиллагааны ил тод байдлыг хангахад чиглэж байгаа” гэсэн юм.       2017 онд “Эрдэнэт үйлдвэр” ХХК 236 нээлттэй худалдан авалт хийсэн нь өмнөх онтой харьцуулахад 400 дахин нэмэгдсэн тоо бөгөөд 23 тэрбум орчим төгрөгийг хэмнэжээ. Энэ бол үйлдвэрийн Ерөнхий захирлын 2017 оны 7-р сард Худалдан авах ажиллагааны ерөнхий журмыг шинэчлэн баталсны үр дүн юм.       Хамгийн ойрын жишээ гэвэл энэ он гарсаар тус үйлдвэр “Анд энерги” ХК-иас 26 нэр төрлийн 20 мянга гаруй ширхэг гэрлийг худалдан авчээ. Энэ талаар “Анд энерги” ХК-ийн үүсгэн байгуулагч, ТУЗ-ийн гишүүн Т.Барс ярихдаа “Урьд нь манайх Эрдэнэт үйлдвэрт бүтээгдэхүүнээ нийлүүлэх хүсэлтээ удаа дараа илэрхийлдэг байсан. Хүсэлтийг маш таатай хүлээж авдаг боловч эргээд хариу өгнө гэж огт байдаггүй. Харин өнгөрсөн оноос нээлттэй тендер зарлаж эхэлснээр бүтээгдэхүүнээ нийлүүлдэг болсон. Одоо Эрдэнэт үйлдвэр манай хамгийн том 5 худалдан авагчийн нэг. Манай компани тогтвортой үйл ажиллагаа явуулахад маш том хувь нэмэр оруулж байна гэсэн үг” гэлээ. Худалдан авах ажиллагаа нь нээлттэй болж эхэлснээр үндэсний жижиг компаниудад ашигтай үр нөлөө үзүүлж эхэлсний баталгаа нь энэ юм.       Төрийн өмчит хуулийн этгээдэд олон нийт хяналт тавих нэг боломж бол “Шилэн данс”-ны мэдээлэл. Орхон аймаг дахь Төрийн Аудитын газраас 2017 оны намар тус үйлдвэр “Шилэн дансны тухай” хуулийг хэрхэн хэрэгжүүлж байгаад шалгалт хийжээ. Аудиторын дүгнэлтэд дурдсанаар “Эрдэнэт үйлдвэр ХХК-д 2016 оны 4-р улирал болон 2017 оны эхний 3 улирлын байдлаар нийт 4.6 тэрбум төгрөгийн гэрээний дүн бүхий 18 тендерийг мэдээлсэн ба эдгээр тендерийн шалгарсан 18, шалгараагүй 36, нийт 54 оролцогчийн мэдээллийг байршуулсан байна” гэжээ.       Урьд нь “Эрдэнэт үйлдвэр” ХХК-д орох 2 арга байв. Нэгдүгээрт аав, ээж нь үйлдвэрээс тэтгэвэрт гарсан, хоёрдугаарт танилтай тохиолдолд. Яагаад малчны хүүхэд Эрдэнэт үйлдвэрт ажилд орж болдоггүй юм бэ? гэж асуух хүн олон. Тэгвэл ил тод байх бодлогын хүрээнд дотоод журамд өөрчлөлт оруулж ажлын байранд нээлттэй сонгон шалгаруулалт явуулж эхэлжээ. 2018 онд нээлттэй сонгон шалгаруулалтад тэнцсэн 90 гаруй хүн тус үйлдвэрийн ажилтан болсон аж. Сул ажлын байрны шаардлагыг хангаж буй хэн бүхэн сонгон шалгаруулалтад орох боломж нээгджээ. “Эрдэнэт үйлдвэр бол олон жилийн түүхтэй, билэг тэмдэг болсон үйлдвэр учраас олон нийт сайн мэднэ. Гэхдээ зайлшгүй мэдээлж байх хэрэгтэй асуудлууд нь хаалттай явсаар ирсэн. Одоо энэ үйлдвэрийн эрх зүйн нөхцөл байдал өөрчлөгдсөн. Технологийн дэвшлийн ачаар олон боломж бий болсон. Тиймээс өнгөрсөн үеийн хаалттай байдлыг таягдан хаяж, орчин цагт тохирсон ил тод байдлыг цогцлоох босгон дээр зогсож байна” гэж Илт тод байдал сан ТББ-ын гүйцэтгэх захирал Д.Цэрэнжав хэллээ.       Нээрэн ч дээр дурдсан үзүүлэлтүүд нь 100 хувийн үр дүн биш. Маш сайн эхлэл төдий юм. Тухайлбал, Шилэн дансандаа 2016 оны 4-р улирал болон 2017 оны эхний 3 улирлалд хийсэн 25.2 тэрбум төгрөгийн 44 тендерийн мэдээллийг огт байршуулаагүй байгааг Аудитын дүгнэлтэд бичжээ. Мөн төлөвлөсөн 491  тендерийнхээ  236-г нь нээлттэй явуулж, үлдсэнийг чадаагүй. Танил тал, улс төрийн шугамаар ажилд ордог үзэгдэл оршсоор буй.       Эхлэл төдий байгаа эерэг ажлуудын ард амжилттай гарахад хамгийн чухал нь улс төрөөс ангид байх асуудал. “Үндэсний шуудан” сонин  энэ сарын 22-ны өдрийн дугаартаа Төрийн өмчит компаниудын засаглалын шинэ аргачлалын тухай АНУ-ын “Brookings” судалгааны байгууллагын дүгнэлтийг нийтэлжээ. Нийтлэлд  Бразилын “Петробрас” компанийн жишээг татсан байв. Улс төрийн хямралаас үүдэж эрх мэдэлтэй, нөлөө бүхий хүмүүст тус компаниас улсын хөрөнгийг тэрбум тэрбумаар завших боломж олгосон гэдгийг дурджээ.       Эрдэнэт үйлдвэрийг улс төрөөс ангид байгаасай гэж хүсдэгээ уурхайчид, удирдлагын багт ажиллаж буй хуучны “кадр”-ууд бишгүй л илэрхийлж байсан удаатай. Бидэнд боломж нээлттэй. Компанийн засаглал, ил тод байдлын олон улсын шалгуур үзүүлэлтүүд бэлэн бий. Жишээ нь, Мексикт салбарын зохицуулагч байгууллага, тэргүүлэгч ТББ-ууд хамтран газрын тосны “Пемекс” компанийн гэрээнүүдэд олон нийтийн хяналт тавих ерөнхий аргачлалыг боловсруулж байгааг мөн дээрх нийтлэлд дурдсан байна.       Гагцхүү байгуулсан гавъяатай, ирээдүй нь гэрэлтэй байгаа уг үйлдвэрт төрийн эрхийг ээлжлэн барьдаг улс төрийн намууд, тэдний лидерүүд өөрсдийн сонирхол, оролцоог зохист түвшинд байлгах ёс зүйн шаардлага байгааг олж хараасай! Ингэвэл Колумбын Ecopetrol, Норвегийн Statoil зэрэг компаниудтай дүйх олон улсын үнэлэмжтэй, дотооддоо үзүүлэх үр нөлөө нь одоогийнхоос үлэмж их байх боломж ойрхон гэдэгт эргэлзэх хүн үгүй байх.       Ямартай ч хаалттайгаас нээлттэй, ил тод байдал руу хийсэн алхам нь бага ч атугай үр дүнгээ өгч олон нийт “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийг эерэг өнцгөөр харах суурь тавигдаж байна. Гэхдээ нээлттэй, хяналттай болсон гавьяаг 49 хувийн төлөөлөл буй болгосон мэт харагдуулах сонирхол байгаа нь илт харагддаг. 51, 49 хувиасаа үл хамаараад менежментийн шинэ бодлогыг эхлүүлсэн, үргэлжлүүлсэн хүн бүрийн ажлын үр дүн гэж дүгнэх нь зүй.       Ю.Цэдэнбал агсанаар жишээлж бодоход энэ үйлдвэрт гавъяа байгуулсан хүмүүсийг Монгол Улс үеийн үед, үрийн үрд мартдаггүй. Эрдэнэт үйлдвэрийн нээлттэй засаглалын төлөвшил нэгэнт эхэлжээ. Одоогийн ажиллаж буй болон ирээдүйд ажиллах хүмүүс гагцхүү энэ эхлэлийг тууштай үргэлжлүүлж түүхэнд гавъяагаа мөнхлөхийг хүсэн ерөөе! ТЭГВЭЛ ТА НАРЫГ МОНГОЛЧУУД МАРТАХГҮЙ ЭЭ! Сэтгүүлч Ч.Энхчулуун